Okullarda, ailede ve eğitimin olduğu her yerde bilgi ve birikimin yanında başka bir gayede yeterli insan yetiştirmek olmalıdır. Şayet güzel insan yetişmez ise günümüzde şikayet ettiğimiz düzgün kıymetlerden mahrum dünya sisteminin var olması kaçınılmazdır. Bu nedenle her ne manada olursa olsun etik-ahlak-erdem üçlüsü tahminen de günümüzde en çok muhtaçlık duyduğumuz sihirli sözcükler olduğu için antik çağlardan bu vakte kadar bu sözcüklerin ne mana taşıdığı konusuna kısaca değinmekte fayda olduğunu değerlendiriyorum.
Etik, Ahlak ve Fazilet nedir?
Günümüz anlayışına nazaran etik, insanların kurduğu ferdi ve toplumsal ilgilerin temelini oluşturan kıymetleri, normları, kuralları gerçek, yanlış ya da yeterli makûs üzere ahlaksal açıdan araştıran bir felsefe dalıdır.
Türk Dil Kurumu (TDK) tanımlamasına nazaran ise Etik, Ahlak bilimi, Ahlaki ve çeşitli meslek kolları ortasında tarafların uyması yahut kaçınması gereken davranışlar bütününü, Ahlak; bir toplum içinde bireylerin uymak zorunda oldukları davranış biçimleri ve kurallarını, Fazilet; Ahlakın övdüğü ve ahlaklı olmanın gerektirdiği doğruluk, yardımseverlik, yiğitlik, bilgelik, alçak gönüllülük, düzgün yüreklilik, ölçülülük üzere niteliklerin ortak ismidir.
Köken olarak antik çağlara uzanan, üzerinde birçok görüş belirtilen ve tartışılan etik-ahlak-erdem üçlüsüne felsefi açıdan düşünürlerin bakış açısı ile kısaca incelersek,
Felsefenin bir alt kısmı olarak gelişen, insan davranışlarına ait iyi-kötü değerlendirmelerinin yapıldığı sistemli düşünme aktifliği olan etik, geçmişi eski Yunan’a destek kapsamlı bir kavram olduğu anlaşılmaktadır. Yunanca karakter manasına gelen ethos sözcüğünden gelen etik sözcüğünü kuramsal olarak insan aksiyonunu yönetmesi gereken kuralları ve insan ömründe peşinden gidilmeye paha uygunları bulmak gayesiyle, ahlaksal davranışın sistematik incelemesi olarak tanımlamak mümkündür (Johnson, 1965: 2). Her ne kadar etik, kişi ve kurumlara nazaran hal alıp muğlak bir hale dönüşse de binlerce yıldan beri uygun ve doğrunun ne olduğunu sorgulayan bir pahalar ideolojisidir.
Ethos sözcüğü temelde, bir insanın, bir kişinin karakterini, huyunu tabir eden bir mana taşımaktadır. Bu türlü dendiği vakit da o kişinin, o insanın huyu, yapısı, etik karakteri kelam konusu edilmektedir. Gerçekten Herakleitos, “huy, insan için daimondur (daimon: insan üstü güç). (Kranz, 1984: 68), “bir insanın ethos’u – huyu – onun daimon’udur” (Güçlü vd., 2002 İdeoloji Sözlüğü) demiştir. Platon, ethos’a, insan karakterinin bütününün oluşmasında etken olan şey manasında “alışkanlık” demiştir. Aristoteles de misal halde insan karakterleri yahut huyları olarak ethos’un çeşitlerini ele almış ve detaylı biçimde incelemiştir(1)
“Etik” ile “ahlâk” kavramları ortasındaki ayırıma dikkat etmenin kıymeti birinci bakışta anlaşılmayabilir yahut açık olmayabilir tahminen. Hatta bu türlü bir ayırımın gereksiz olduğu bile düşünülebilir. Fakat insan ve ömürle ilgili soru ve sıkıntılara bu ayırımı dikkate alarak bakıldığında, kelam konusu ayırımın kıymeti daha açık biçimde anlaşılabilmektedir.
Her şeyden evvel bu iki kavramın birbirinden farklı iki var olana işaret ettiğini belirtmek gerekir. Etik terimi üstte da değinildiği üzere, bir bilgi alanını isimlendirmektedir. Bu alan, ideolojinin birinci ve temel alanlarından birisidir. Ahlâk terimi ise tarihî ve toplumsal nitelikli bir olguyu isimlendirmektedir. Filozof Prof. Dr. Bedia Akarsu, ahlâkın, “her yanda hayatımızın içinde” olduğunu ve “günlük yaşayışımızda davranışlarımızın pek birçoklarının ahlâkla ilgili eylemler” olduğunu belirterek ahlâkın dış dünyada var olan bir olgu, deney alanına ilişkin bir var olan olduğunu söz etmektedir (1982: 9). filozof Prof. Dr. İoanna Kuçuradi ise, ahlâk sözcüğünün bağlamlarından hareketle, ahlâkın “kişilerarası bağlantılarda davranışlara ait geçerli” kılınmış “çeşitli bedel yargıları sistemleri” olarak karşımıza çıkan bir olgu olduğunu belirtmektedir (2009: 33). Bu “değer yargıları sistemlerinin geçerliliği”, topluluklara, yere ve vakte nazaran değişmektedir. Kavramsal içeriği bu türlü olan ve ismine ahlâk denen bu olgu, hayatta çeşitli ahlâklar olarak karşımıza çıkmaktadır. Yere ve vakte bağlı formda çeşitlilik gösteren bu ahlâklar, “bir kısmı değişik ve değişken olan davranış kuralları ve kıymet yargıları, bir kısmı ise pek değişiklik göstermeyen davranış kuralları ve kıymet yargılarından” oluşmaktadır (Kuçuradi, 2009: 33). Prof. Dr. Nevzat Tarhan ise ahlak normları birinci 10 yaşa kadar öğreniliyor demektedir.Etik, ideolojinin eski ve temel bir kolu iken ahlâk, yere ve vakte nazaran değişen ve davranış belirleyen normlardan, ölçülerden oluşmuş çeşitli ahlâklar olarak kendini gösteren bir olgudur. “Ahlâklılık” da ahlâk olgusunda görüldüğü üzere yeniden normlara ait bir isimlendirmedir. Bu normlar da davranışlarımızla ilgilidir. Fakat, “ahlâklılık” normları, ahlâk normlarından farklıdır. Bunlar, mahallî değil, genel normlardır. Zira rastgele bir bölgeye, bir topluluğa bağlı değildir (Kuçuradi, 2009: 42-43).
Etik tarihinde, “iyi” ya da “mutlu” ömrün ve “doğru eylemin” bilgi ile olan münasebetini direkt ele alan birinci filozof Sokrates’tir (469-399). Bundan ötürü Sokrates, etiğin kurucusu sayılmaktadır. Sokrates’in bilinen ününü, bu manada fazileti, yani bir bilgi edinme işi olarak fazileti araştırmasından ötürü kazandığı söylenebilir. Sokrates, “doğru eylem” için fazileti ve faziletin bilgisini arama işine değer ve öncelik vermiştir. Ona nazaran insanı hakikat olanı yapmaya götüren tek şey bilgidir yahut birebir şey demek olan fazilettir; güzel olan da sadece budur.
469-399 yılları ortasında Atina’da insanların bilgiyle aydınlanabilmelerine yardımcı olmak, bireylerin kendilerindeki “iyi”yi bilme ve onu isteme imkanını onlara gösterebilmek için tüm hayatı boyunca yılmadan uğraş harcayan Sokrates, toplumun mevcut kurallarına karşı çıktığı, “gençliği baştan çıkardığı” ve onların “ahlâkını” bozduğu gerekçesiyle Meletos, Anytos ve Lykon tarafından suçlanmıştır. Mahkemede klâsik savunma biçimine ve yargıçların beklentilerine uygun davransaydı, az bir cezayla kurtulabilirdi tahminen. Lakin o, istenene boyun eğmedi. Savunmasını kendi bildiği halde yaptı, kıymetlerinden taviz vermedi. Sonuçta mevt cezasına çarptırıldı. Lakin o, Platon’un Sokrates’in Savunması’adlı yapıtıyla (Apologia) ölümsüzleşti.
Etik kurallar yazılı ve maddelerle belirlenmiş olabilir. Ahlaki kurallar ise yazılı ve maddelerle belirlenmiş değillerdir. Her ikisinin de yaptırımları olabilir, lakin etik kurallarının yaptırımları maddelerce belirlenmiştir. Ayrıyeten etik kurallara uyulması mecburidir. İnsan yetişmesinde en kıymetli ögelerden olan öğretmenlikte hem ahlaki, hem de etik kurallar vardır (2) .
Kısaca üstte antik çağlardan günümüze kadar gelen etik ve bedelleri tanımlamaya çalıştık. Bu bedeller elbette toplum yaşantımızda ve iç hukumuzda da yer bulmaktadır. Fakat, bir çok şeyde olduğu üzere burada da sorun mevzuattan fazla uygulamada olduğu açıkça anlaşılmaktadır. Çünkü, mevzuat açısından epeyce varlıklı olsak ta tahminen aldığımız kültür gereği, tahminen çoğulcu hal ve davranışa uyarak sürü psikolojisi örneği etik bedellerini uygulamaya geçmekte zorluk çekiyoruz. Hani daima söylenen bir kelam vardır. Avrupa’dan aracı ile gelen bir gurbetçi vatandaş Kapıkule hududuna kadar çok kurallara uyarak araç kullanmaktayken sonu geçinde adeta kural tanımayan bir canavar kesilmesi üzere.
Kamuda etik kurallar
Kamu vazifelilerinin davranışlarında rol oynayan temel etkenlerden biri yasalar başkası ise etik bedellerdir. Yasalar, kamu vazifelilerinin davranışlarını dışsal olarak belirlemekte ve denetlemekte iken etik pahalar bu davranışları içsel olarak yönetmekte ve denetlemektedir.
Kamu idaresinde etik, kamu vazifelilerinin karar alırken ve hizmetleri yürütürken uymaları gereken liyakat, tarafsızlık, dürüstlük, nesnellik, saydamlık, hesap verebilirlik, adalet, eşitlik, kamu faydasını gözetme, profesyonellik, tutumluluk ve aktiflik, armağan ve rüşvet almama üzere prensip ve pahalar bütününden meydana gelmektedir. Bu prensip ve kıymetleri benimseyen, karar ve süreçlerinde bunları uygulayan idareye “etik yönetim” diyoruz.
Kamu devletin en değerli organı olduğu için bu mevzuda yasal düzenlemeler yapılmıştır. Kamu Görevlileri Etik Kurulu, etik Komiteleri, Etik Mevzuatı üzere kamu organlarının tarafsız, adil ve üstte tanımlaması yapılan etik idarenin olması gerektiği biçimde çerçevesinin çizilmesidir.
Bu konuda Türk Dil Kurumu (TDK) Başkanlığı tarafından Etik Rehberi hazırlamıştır. Bu rehbere nazaran etik kaideleri;
Halka Hizmet Şuuru, Hizmet Standartlarına Uyma, Gaye ve Vizyona Bağlılık, Dürüstlük ve Tarafsızlık, Saygınlık ve İtimat, Nezaket ve Hürmet, Yetkili Makamlara Bildirim, Çıkar Çatışmasından Kaçınma, Vazife ve Yetkilerin Menfaat Sağlamak Emeliyle Kullanılmaması, Savurganlıktan Kaçınma, Bağlayıcı Açıklamalar ve Gerçek Dışı Beyan, Yöneticilerin Hesap Verme Sorumluluğu, Mal Bildiriminde Bulunma,
Rehberin ana başlıkları incelendiğinde mevzuat bakımından değerli bir eksiklik olmadığı kanısı uyandırmaktadır. Fakat üstteki rehber unsurları ile fiili durum karşılaştırıldığı vakit mevzuat ve uygulamalar ortasındaki uyuşmazlıklar ve çelişkiler ortaya çıktığı sıklıkla görülmektedir.
Ahlak üzere birçok uygun huylar birçok bireyler tarafından çeşitli yayınlarda ve/veya sözlerde lisana getirilmektedir. Örnekleri çoğaltabiliriz. En yeterli örnek yaşanmış örnek olacağı kanısıyla yaşanmış bir olayı değerlendirmenin faydalı olacağını düşünüyorum. Titanik battığında içinde John Jacop Astor IV ü taşıyordu. Banka hesaplarında tahminen de 30 titanik yapmaya parası vardı. Titanik’in batışı esnasında ölümcül tehlikeyle karşı karşıya kaldığı halde ahlaki olarak hakikat bulduğu şeyi seçti ve iki korkmuş çocuğu kurtarmak için filikadaki yerini bırakarak mevti tercih etti. Öbür bir örnek, Amerika’nın en büyük mağazalar zinciri olan Macy’s’in ortak sahibi ve tıpkı vakitte Titanik’te olan milyoner Isıdor Straus şöyle dedi; Asla bir cankurtaran sandalına başkalarından evvel binmeyeceğim. Eşi Ida Straus’da filikaya binmeyi reddetti ve yerine yeni atanan hizmetçisi Ellen Bird’e verdi. Hayatının son anlarını kocasıyla geçirmeye karar verdi.
Bu güçlü bireyler, ahlaki unsurlardan taviz vermek yerine servetlerinden ve hatta hayatlarından ayrılmayı tercih ettiler. Ahlaki bedellerden yana seçimlerini kullanarak asla parayla satın alınamayacak bir pahaya kıymet verdiler.
Sonuçta; ele alınmaya çalışılan etik-ahlak ve fazilet vb. üzere kıymetlerin kendi içinde ayrılmaz bir bütün içinde varılacak maksat olduğunu kabul ettiğimiz taktirde rotamızı buna nazaran belirlememiz gerekecektir. Bu durumda gerek antik çağlardan günümüze kadar gelen felsefi düşünürlerin görüşleri ile toplumun ahlak ve etik anlayışı gerekse günümüzdeki mevzu ile ilgili hazırlanmış yasal mevzuatların uygulanabilirliği elbet özde insanoğlunun genelde ise ülke ve ülkelerin daha yaşanılabilir dünyada barışçıl, adil ve beğenilen görülü olması açısından bir kıymet taşımaktadır. Etik-ahlak ve faziletin şahsî çıkarların önünde ön plana çıkması halinde insanlığa bir deniz feneri olacağı cihetiyle günümüz dünyasının daha keyifli ve huzurlu olacaktır. Eylül 2024.
Yararlanılan kaynaklar.
1. A.Ü. Sosyoloji. Etik ders kitabı. Etik nedir? 1 inci kısım shf 5.
2. Ahi Evran Üniversitesi. Kırşehir Eğitim Fakültesi Mecmuası. Füsun Gülderen Alacapınar: 07/01/2018
Yorum Yap